این مقاله در روز دوشنبه 1390/2/26 در روزنامه همدان پیام درج شد

مقدار بارش باران نسبت به استانداردهای جهانی در ایران پایین می باشد و از طرفی مصارف آب در بخشهای کشاورزی و صنعت و آشامیدنی به خاطر استفاده از اصول قدیمی بسیار زیاد است. این دو باعث شده است که صنعت سدسازی در ایران به سرعت گسترش یابد به طوری که ما در حال حاضر رکورد سومین کشور را در بحث سد سازی داریم. اما آیا ساخت سد باعث رفع مشکلات ما میشود و یا معضلی برای ما خواهد بود در این مطلب با بررسی نظرات و مقالات کارشناسان امر این مسئله را بررسی کرده ایم.

کشور ایران با وسعت 000/684/1   کیلومتر مربع یکی از فلات‏های پهناور آسیاست حدود جنوبی آن خلیج فارس و دریای عمان،   حدشمالی دریای خزر، حدغربی آن کوههای زاگرس و حوزه اروند رود است و در شرق به  کوههای پامیر محدود می باشد.

میانگین بارندگی سالانه کشور آن حدود 250 میلیمتر است که کمتر از میانگین بارندگی آسیا و حدود یک سوم میانگین جهانی می باشد. تنوع اقلیمی، شرایط توپوگرافی و جغرافیایی، توزیع ناموزون مکانی و زمانی جریانهای سطحی در انطباق با نیازهای آبی و تغییرات شدید بین سالی از ویژگیهای هیدورلیکی بخش وسیعی از کشور محسوب می شود. از اینرو اصول مهندسی آبیاری از روزگاران پیشین موردتوجه ایرانیان قرار داشته، تا جائی که به آن هنر آبیاری اطلاق می‏نموده‏اند. عظمت و اهمیت آبیاری در معتقدات مذهبی، آداب و رسوم و سنتهای ایران جای والایی داشته است. آب در سرودهای مذهبی زرتشت بسیار آمده است و خدای نگهبان آب را آناهیتا می نامیدند. در دین مقدس اسلام نیز آب دارای حریم مقدس و محترمی است تا جایی که هرگونه آلوده کردن آن امری ناشایست به حساب می آید.

آقای مهندس بیطرف، در کتاب سدهای ایران، چاپ کمیته ملی سدهای بزرگ معتقد است که ایرانیان در صنعت سدسازی سابقه بسیار طولانی دارند یکی از قدیمی ترین سدهای قوسی جهان بنام سد کبار (جنت آباد قم، نزدیک زنبورک) مشهور است که طول تاج آن 55 متر، ارتفاع 26 متر و فقط 5 متر ضخامت دارد و شعاع قوس آن 38 متر می‏باشد که نشان دهنده توان اجرائی گذشتگان در ساخت سد قوسی است. سدهای جدید بتنی ساوه، سدخاکی درودزن در فارس ، امروزه در محل سابق سدهای قدیمی ساخته شده اند. صنعت سدسازی با شیوه های مدرن به ویژه سدهای با مقیاس بزرگ در حدود سه دهه قبل در ایران آغاز گردیده است. مطالعه و طراحی سدهای مخزنی بزرگ از حدود سالهای 1327 شروع و احداث این سدها از اواخر دهه 1330 صورت عملی به خود گرفت. با وقوع انقلاب اسلامی ایران صنعت سدسازی در کشور وارد مرحله جدیدی گردیده و صنعت آب کشور ایجاد خودکفائی در این زمینه را هدف بزرگ و متعالی خود قرار داده است. با فراهم شدن زمینه های مختلف وبا شروع برنامه اول (سال 1368) توسعه اجتماعی و اقتصادی کشور، بر اساس ظرفیت سازی در کلیه ابعاد مورد نیاز این صنعت انجام گرفت، گامهای اساسی عظیم و شجاعانه أی برداشته شد. مهار آبهای سطحی و توسعه بهره برداری از منابعی که بدون مصرف از دست می روند و به طور بارز در سرلوحه برنامه های توسعه اقتصادی اجتماعی کشور قرار گرفت. با عنایت به اهمیت خاص کنترل هرچه بیشتر آبهای سطحی و ضرورت بهره گیری مدبرانه از آنچه تاکنون از دست رفته بود تلاشهای گسترده أی از سوی وزارت نیرو صورت گرفت تا جائی که آمار سدهای احداث شده طی دو دهه پس از پیروزی انقلاب از 13 سد به 60 سد افزایش یافت. هم اکنون 117سد ملی در کشور در حال بهره برداری است، جریان ورودی آب به این سدها 38میلیارد و 900 میلیون متر مکعب است. که نمایانگر توان بالای مهندسی سدسازی در کشور ایران است ، با این تحول شگرف هم اکنون صنعت سدسازی کشور به مرحله خودکفائی رسیده است و کلیه مراحل مطالعه طراحی ، نظارت، ساخت، مدیریت و بهره برداری از سدهای مخزنی به دست توانای مهندسین کشور صورت می گیرد.

عده کثیری از مدیران کشور از مقوله سد سازی در ایران به نیکی یاد میکنند و این امر را بسار عالی می خوانند. از طرفی کارشناسان و دلسوزان محیط زیست، سد سازی را امری قدیمی می خوانند و معتقد اند که ساخت سد در ایران به دلایل زیر یک معضل است نه یک راهکار:

1- نگاهی به کارنامه ? دهه سدسازی در کشور نشان می دهد که رویکرد مدیریت سازه ای در آبخیزها با صرف هزینه سنگین از بودجه عمومی، بدون بازبینی و ارزیابی تطبیقی، پیامدهای ناسازگاری بجای گذاشته است.

?- میلیونها خانوار کشاورز مولد جوامع بومی آبخیزها، حقابه موروثی خود را در اثر انحراف آب با سدسازی از دست داده اند.
?- صدها هزار خانوار کشاورز تولیدکننده در مخزن سدها از حقابه و حق کشت و کار و دامداری و نیز حق سکونت موروثی خود محروم شده اند و با ترک اجباری سرزمین خود ناچار از پذیرش سرنوشت تلخی که سدسازی برای آنان رقم زده شده اند.

?- عشایر تولید کننده آبخیزها مراتع و چراگاه های موروثی خود را در زیر مخزن سدها از دست داده اند.

?- کشاورزان زیادی در دشتهای پائین دست با زهدار شدن اراضی خود د ر اثر ورود آب زیاد روبرو شده اند.

?- یادگارهای فرهنگی و تاریخی و طبیعی زیادی در مخزن سدها به زیر آب رفته اند.

?- سدها در بیابانزایی سهم بسیار مهم و غیرقابل انکاری داشته اند.

?- سدها با ایجاد توهم فراوانی آب بویژه در شهرها میزان مصرف سرانه را تا ?-? برابر استانداردهای جهانی افزایش داده اند.

9- ده میلیون هکتار از جنگل های کشور در اثر سدسازی از میان رفته است.

??- سالانه ?? میلیارد مترمکعب از آب تجدیدپذیر محدود کشور در پشت سدها تبخیر می شود.

??- پیکره های آبی کشور از سدسازی آسیب زیادی دیده اند. دریاچه ارومیه، پارک ملی بختگان، تالاب جزموریان، تالاب گاوخونی، تالاب چغاخور، و دیگر تالاب ها و دریاچه های کشور در پی سدسازی در بالادست ها تخریب شده اند.

??- دهانه ها و رودخانه های کشور و اکوسیستم های غنی وابسته به آنها و نیز گونه های نادر و بومی در اثر سدسازی خشکیده اند و یا نسل آنها منقرض شده است. حفاظت از حریم رودها و جلوگیری از تجاوز به آنها سبب کاهش خسارت سیل های ویرانگر خواهد شد. 

و این دوگانگی تفکراتی و کارشناسی همچنان ادامه دارد. چند روز پیش یکی از معلمان دلسوز همدانی در تماسی با دفتر روزنامه از خشک شدن آب پشت بند روستای مبارک آباد کبودرآهنگ خبرداد. که کاهش آب بندآب باعث مرگ ماهیانی شده است که خود جهادکشاورزی در آن ماهی رها کرده است و یا سد آبشینه همدان که از ابتدای ساخت آن مخالفتهایی صورت گرفت ولی سد احداث شد و آیا این سد با ظرفیت کامل خود استفاده میشود. مثالهای اینچنین زیاد است. و در این زمینه نظرات مختلفی نیز مطرح است به نظر میرسد که احداث سد در ابتدای برنامه ها طرح خوبی به نظر می رسد ولی با گذشت زمان تاثیرات زیست محیطی آن بسیار خطرناک بوده، کما اینکه شهروندان همدانی با معضل گردوغبار در ماه اول سال دست و پنجه نرم کرده اند که اغلب دلایل مربوط به افزایش این گردوغبارها کاهش آب های سطحی و زیر زمینی در مناطق مستعد بیابانی شدن است. در حال حاضر سد حسنلو در اذربایجان غربی آبگیری بسیار عالی نموده و مخازن آن به خوبی پر شده است ولی این مسئله باعث تخریب و از بین رفتن دریاچه ارومیه شده است حدود 12 رودخانه ورودی دریاچه ارومیه توسط سدها و بند آب ها مسدود شده است و طی سالهای گذشته مقدار آب این دریاچه حدود 70% کاهش داشته است. حجم نمک دریاچه ارومیه در حدود 8 میلیارد تن است که اگر آب به این دریاچه وارد نشود با افزایش بادهای موسمی این حجم نمک میتواند چندین استان کشور را در معرض مرگ اکوسیستمی قرار دهد. البته راهکارهای پیشنهاد شده است ولی چرا آن موقع که سد ساخته میشد به این مشکلات فکر نمیکردند و راهکاری ارائه نشد.

ما امیدواریم کارشناسان و فعالان و مسئولان امر در این قضیه راهکارهای درستی را در تصمیم گیری های آتی خود اتخاذ کنند و میتوانند از کشورهای پیشرفته در این زمینه کمک بگیرند. اینکه ما یک دانش بومی داشته باشیم و رکورددار ساخت سد باشیم برای حال خیلی خوب است ولی آیا برای نسل های آینده نیز مثبت خواهد بود؟!

گردآورنده: (محمد سوزنچی)